مقدمه
ثبت بیماری يک سیستم سازمان‌يافته برای جمع آوری، ذخیره‌سازی، بازيابی، تجزيه و تحلیل و انتشار اطلاعات افراد مبتلا به يک بیماری خاص و يا در مواجهه با مواد شناخته‌شده و يا مشکوك به اثرات نامطلوب در يک جمعیت و گستره جغرافیايی مشخص است. برنامه‌های ثبت برنامه های ثبت بصورت یک سیستم و ساختار سازمانی شکل می‌گیرند و اهمیت آنها نباید در حد یک پروژه کوچک شود. تمام مسئولین دانشگاه‌ها و مراکز علمی کشور لازم است بصورت مناسب با این برنامه ها مواجه شده حمایت های لازم را برای شکل گیری و استقرار آنها انجام دهند. هر چه تعداد مراکز همکار در یک برنامه ثبت بیشتر باشد، ارزش علمی ثبت نیز بالاتر می‌رود.
ثبت بیماری‌ها در ایران
برنامه ملی ثبت بیماری‌ها و پیامدهای سلامت از ابتداء سال 1393 با هدف راه اندازی و استقرار حداقل 20 برنامه ثبت در موضوعات اولویت‌دار سلامت کشور به دستور جناب آقاي دکتر ملک زاده معاون محترم وقت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت آغاز بکار نمود. اولین تفاهم‌نامه ثبت بیماری در شهریور ماه سال 1395 با عنوان “تفاهم‌نامه برنامه ملی ثبت سرطان” به امضای معاونین محترم بهداشت، تحقیقات و فناوری و درمان رسید.
تا انتهای سال 1399 بیش از 280 برنامه ثبت بیماری در کشور راه‌اندازی شده‌است که تعداد 14 ثبت در بیش از یک مرکز به جمعآوری دادههای بیماران پرداخته‌اند. برنامه ثبت ام اس دانشگاه علوم پزشکی تهران، بیماری ارولوژی ترمیمی دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی و ثبت حوادث ترافیکی دانشگاه علوم پزشکی تبریز از قدیمی‌ترین برنامه‌های ثبت چندمرکزی در کشور هستند.
ضرورت اجرای مطالعات ثبت بیماری
در دهه های اخیر هزینه‌های بهداشتی در سراسر جهان به طور قابل توجهی افزایش یافته است. عالوه بر این، به دلیل هزینه‌های بالای خدمات مرتبط با سلامت، نظام سلامت در ایران با چالش‌های قابل توجه روبرو شده است. هزینه ها ممکن است به طور مستقیم با استفاده از خدمات تشخیصی و پزشکی یا به طور غیر مستقیم توسط از دست دادن بهره‌وری و کیفیت زندگی تحمیل شود. به همین خاطر یک سیستم درمانی یکپارچه و هماهنگ همراه با یک منبع اطلاعاتی قوی برای دسترسی بهتر و درمان سریعتر بیماری‌ها لازم می‌باشد. ثبت بیماری نقش موثری در تشخیص و اندازه‌گیری میزان گسترش یک بیماری خاص و یا یک رویداد بهداشتی در جامعه دارد، و نظام بهداشتی را قادر می سازد بر کیفیت خدمات بهداشتی ارائه شده نظارت بهتر و موثرتری داشته باشد. ثبت بیماری همچنین منبع مناسبی برای تشخیص بیماران به منظور انجام مطالعات پژوهشی بعدی از قبیل مطالعات کوهورت و کارآزمایی بالینی را فراهم می آورد.
اهمیت ثبت بیماری‌ها
برنامه‌های ثبت بیماری‌ها و پیامدهای سلامت می‌توانند نقش مهمی در حل مشکلات سلامت داشته باشند و شواهد لازم برای تصمیمات مدیران و ذینفعان مختلف تولید کنند. از طرفی نقش این برنامه‌ها در توسعه تحقیقات علوم پایه و بالینی انکارناپذیر است و این سیستم‌ها مبنای تحقیقات اصیل علمی می‌باشد. لذا توسعه این برنامه‌ها در اولویت برنامه‌های معاونت تحقیقات و فناوری وزرات بهداشت، درمان و آموزش پزشکی قرار گرفته‌است.
ذینفعان یک مطالعه ثبت بیماری
- متخصصین بالینی و انجمن های علمی پزشکی : پزشکان می‌توانند از آخرین دستاوردهای پژوهشی برای درمان بیماران بهره‌مند شوند.
- وزارت بهداشت و دانشگاه‌های علوم پزشکی: دادههای ثبت بیماری یکی از مهمترین ابزارها برای سیاستگذاری مبتنی بر شواهد در سطوح وزارت بهداشت، سازمان‌های سیساست‌گذار سلامت و دانشگاه‌های علوم پزشکی است.
- مراکز تحقیقاتی و سازمان‌های حمایت کننده پژوهش: با توجه به این که ثبت بیماری مبنای دیگر مطالعات حوزه سلامت هستند، این مطالعات به توسعه تحقیقات در مراکز پژوهشی کمک کرده و زیرساخت مناسبی برای پژوهشگران فراهم می‌کند.
- بیمه‌ها و سازمان‌های حمایتی: بیمه‌ها و دیگر سازمان‌های حمایتی با تفسیر و تحلیل این داده‌ها می‌توانند خدمات بهتر و با هزینه کم‌تری به بیماران ارائه دهند.
- شرکت های خصوصی دارویی و تجهیزات پزشکی: دادههای بیماران می‌تواند هزینه‌های تحقیق و توسعه و همچنین هزینه بازاریابی شرکت‌های دارویی (که بیشترین هزینه‌های این شرکت‌ها هستند) را تا حد بسیار زیاد کاهش دهد.
- بیماران و سازمان‌های حمایتی بیماران: ذینفع اصلی هر مطالعهی ثبت بیماری در نهایت بیماران هستند. در صورت اجرای نتایج حاصل از این مطالعات درمان و مراقبت بهتری از بیماران صورت می‌پذیرد.
اهداف اصلی برنامه‌های ثبت بیماری
اهداف اصلی برنامه ثبت بیماری عبارت اند از:
- علمی: تولید مقالات علمی و پژوهشی یکی از اهداف مطالعات ثبت بیماری است. مطالعات ثبت بیماری به عنوان سنگ بنایی برای دیگر مطالعات حوزه سلامت از جمله کارآزمایی بالینی و مقطعی محسوب می‌شوند و در صورت اجرای درست پژوهش‌های متعددی از این مطالعات قابل استخراج است.
- بالینی: هدف دیگر از مطالعات ثبت بیماری این است که نتایج بالینی مراقبت‌های بهداشتی در طول زمان بررسی گردد تا بتوان درمان بیماران را با اثربخشی بالاتری ارائه داد.
- سیاستگذاری: در صورتی که دادههای با کیفیت و با استفاده از روش‌های مناسب جمعآوری شود، ابزار بسیار مناسبی را در اختیار سیاست‌گذاران سلامت قرار می‌دهد که مبتنی بر این داده‌ها تصمیمات کلان را اتخاذ کنند.
اهداف جانبی برنامه‌های ثبت بیماری
از دیگر اهداف می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بررسی بروز و شیوع بیماری
- ارزیابی تغییرات زمانی و مکانی
- توصیف سیر بیماری
- ارزیابی اثربخشی و هزینه اثربخشی اقدامات بالینی
- تعیین ایمنی و مشکلات اقدامات بالینی
- ارتقاء ارایه خدمت
- نظام مراقبت و کنترل بیماری
- ایجاد بستر مناسب جهت توسعه کمی و کیفی پژوهش های بهداشتی و علوم پزشکی
گستره یک مطالعه ثبت بیماری
- بیمارستان: در این نوع از مطالعات اطلاعات بیماران فقط در یک بیمارستان جمعآوری میشود. در صورت اجرای موفق، مطالعه به دیگر بیمارستان‌ها نیز گسترش پیدا خواهد کرد.
- يک منطقه جغرافیايی (استان، شهر و …): که با مشارکت بیمارستان‌های زیرمجموعه یک دانشگاه در یک شهر ویا استان صورت می‌پذیرد.
- چند مرکزی: این نوع از ثبت‌بیماری های
- جمعیت کل کشور: مانند ثبت ملی سرطان که به همت تمامی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور انجام می‌پذیرد.
- بین المللی: ثبت که با همکاری دانشگاه‌های خارج از کشور صورت می‌گیرد و غنای علمی بالایی دارد.
انواع ثبت بیماری
ثبت بیماری‌ها به دو دسته زیر تقسیم‌بندی می‌شوند:
- ثبت جمعیتی: ثبت اطلاعات وقايع با هدف برنامه ريزی های بهداشتی و سیاستگذاری اطلاعات مربوط به تمام بیماران با هدف تعیین بروز و شیوع بیماری جمع آوری و ثبت می شود.
- ثبت بالینی: داده های مربوط به جزئیات تشخیص و درمان با هدف ارزیابی کیفیت مراقبتها جمع آوری و ثبت مي شود معمول توسط متخصصین بالیني هدايت میشود. در تدوين و ارزيابي گايدلاين‌ها و ارتقاء استانداردهای مربوط به ارائه خدمت به بیماران نقش دارد که اغلب همراه با بیوبانک است.
چرخه حیات برنامه‌های ثبت
به طورکلی هر مطالعه ثبت بیماری در یکی از سه مرحله زیر جای می‌گیرد:
- شروع برنامه ثبت:
- تهیه پروپوزال برنامه اجرایی و عملیاتی ثبت: در این مرحله ضرورت اجرای برنامه ثبت، چهارچوب کلی جمعآوری داده، دیکشنری داده‌ها، پرسشنامه‌ها و زمان‌بندی اجرایی طرح ارائه میشود.
- تدوین راهنما و فرم‌های استاندارد: پس از تصویب طرح پیشنهادی، نوبت به تهیه پرسشنامه‌های اطلاعاتی می‌رسد. در این مرحله تمامی متغیرهای مورد بررسی، کدگذاری متغیرها، فرآیند جمعآوری داده تعریف می‌شوند.
- ایجاد بانک اطلاعاتی و تهیه نرم افزار: سپس این پرسشنامه‌ها در نرمافزار تعریف می‌شوند. همچنین در این مرحله فرآیند جمعآوری، کاربران جمع‌کننده داده و سطوح دسترسی هر کاربر در نرمافزار وارد میشود.
- انجام پایلوت برنامه: پس از طراحی اولیه نرمافزار، نوبت به پایلوت برنامه طراحی شده با جمعآوری داده تعداد کمی بیمار (20 تا 50 بیمار) می‌رسد. سپس ایرادات نرمافزار برطرف میشود و در صورت نیاز متغیرها کم و یا زیاد می‌شوند.
- جلب همکاري با اعضاي حقیقی و حقوقی داخل/ خارج کشور: به منظور اجرا در بیمارستان‌ها، مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها تفاهم‌نامه‌ای با همکاران منعقد می‌گردد.
- تدوین گزارش سال اول: پس از گذشت یک سال از شروع ثبت بیماران، گزارشی از پیشرفت طرح، تعداد بیماران ثبت شده و دستاوردهای ثبت توسط محقق اصلی و کمیته اجرایی ثبت ارائه میشود.
- استقرار برنامه ثبت:
- جمع آوري اطلاعات: پس از طراحی برنامه ثبت و رفع ایرادات موجود، می‌توان داده‌ها را در مقیاس بزرگتر و با همکاری مراکز دیگر جمعآوری کرد.
- کنترل کیفی اطلاعات: با توجه به این که کیفیت داده‌ها از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است، لازم است تا کیفیت داده‌ها مستمرا بررسی شده و در صورت بروز مشکل آن را رفع نمود.
- تهیه گزارش سالانه: همانند سال اول، در سال‌های بعدی نیز گزارشی از دستاوردهای گذشته و برنامه‌های آتی ارائه می‌گردد.
- توسعه برنامه ثبت:
- استفاده از اطلاعات حاصل از ثبت در پژوهش: با تجزیه و تحلیل دادههای جمعآوری شده و اجرای انواع مدل‌های آماری مقالات متعددی از یک مطالعه ثبت بیماری قابل استخراج است.
- استفاده از اطلاعات حاصل از ثبت در امور اجرایی و سیاستگذاری کشور: با ایجاد داشبوردهای اطلاعاتی و گزارش‌های مدیریتی می‌توان از این اطلاعات در سطوح مختلف سیاستگذاری استفاده کرد.
نقش نرمافزار در یک مطالعه ثبت بیماری
نرمافزار ثبت بیماری باید امکانات زیر را برای یک مطالعه فراهم آورد:
- تضمین کیفیت داده: مهمترین نیازمندی از یک نرمافزار کمک به جمعآوری دادههای با کیفیت است. ابزاری که تا حد امکان خطای ورود داده و پرسشگران را کاهش داده و از طرف دیگر دادههای گمشده به حداقل برسد.
- تعریف نقش‌های مختلف برای کاربران: کاربران مختلفی در یک مطالعه ثبت بیماری مشارکت میکنند و نرمافزار باید این قابلیت را داشته باشد که دسترسیهای مربوطه را برای هر کاربر ایجاد کند.
- فراهم‌سازی بستری امن برای ذخیره داده‌ها: دادههای بیماران از اهمیت و حساسیت بالایی برخوردار هستند. لذا نرم‌افزاری که در یک مطالعه ثبت بیماری استفاده میشود باید آخرین استانداردهای مربوط به امنیت نرمافزار را گذرانده باشد.
- قابلیت تغییر در پرسشنامه‌ها و فرآیند‌ها: با توجه به این که طراحی یک مطالعه ثبت امری نسبتا پیچیده و دشوار است، اصلاحات متعددی ممکن است که در فرآیند طراحی به وجود آید. نرمافزار باید این قابلیت را داشته باشد که پس از طراحی امکان ویرایش پرسشنامه‌ها فراهم باشد.
نرمافزار ثبت بیماری ربیت
نرمافزار ثبت بیماری ربیت تجربه‌ی اجرای بیش از 80 ثبت بیماری در کشور را دارد. ثبت ملی سرطان موسوم به سیمای سرطان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با هسته محصول ربیت طراحی و پیاده‌سازی شده‌است. همچنین بیش از 50 ثبت بیماری دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی که یکی از دانشگاه‌های پیشرو در زمینه تحقیقات سلامت در کشور است در نرمافزار ربیت پیاده‌سازی شده‌است.
برخی از امکانات نرمافزار ربیت عبارت اند از:
- پرسشنامه‌ساز با قابلیت طراحی پیچیده‌ترین فرم‌های اطلاعاتی
- امکان تغییر در پرسشنامه‌ها حتی پس از جمعآوری داده
- کنترل کیفیت داده‌ها با ارائه امکانات متعدد در این خصوص
- ارائه راهنمای داده (دیکشنری) به صورت خودکار از متغیرهای موجود در مطالعه
- امکان تعریف نقش‌های مختلف در سیستم (سطح دسترسی مدیر طرح، دانشگاهی، پرسشگر و…)
نتیجه‌گیری
در این مقاله به بررسی مطالعات ثبت بیماری پرداختیم و همچنین اهمیت آنها در توسعه تحقیقات سلامت را بررسی کردیم. سپس به ثبت بیماری‌ها در ایران اشاره کردیم و چرخه حیات یک ثبت بیماری را توضیح دادیم.